Fêmkirina Bangawaziya Aştî û Civaka Demokratîk

Piştî Bangawaziya Aştî û Civaka Demokratî k tev g erbû neke siyasî çê bû ; ​​bi qasî vê , dî namî kê n civakî , di serî de civaka Kurd , bi destpê kirina bandora her ê mî û global wê pê l bi pê l veguherin sî rootê n Şaristaniya demokratik . Hewce em ji niha de balê bisikletinin nin li ser ve mijarê . P ê vajoy ê n civaka dî rokî nî şan dane ku her yekeya civakî ya li gel p êkhateya sosyolojî k xwediy ê aheng eû hê vî dide , hebû na xwe z ê de kiriye , global î ze bû yeû bi vî şiklî hem xwe parastiye û hem jî ji boçê bû na şaristaniyê n nû bû ye çavkanî .

Bê guman, div ê bangawaziya Aştî û Civaka Demokratî k , li gel xwendina p ê nc Paraznameyê n dawî y ê n Rê ber Apo werin fê mkirin . Ji ber ku Paraznameyê n Rê ber Apo, vediguherin materyalê n hê şê nber . Lewra di felsefeya avabû nê ya van materyalan de daneheva dî rokî , zevkli , zanistî û entellektuel heye. Ji ber vê sedemê gelek derdorî ro , ji ber ku pê şketinan bi z ê hniyeta dî rokî -civakî nanirxî nin , nirxandin ê n teng , şiklî û serasera kirineû b ê yî ku fê m bikin hin p ê şdar ê z ê n xwe diyar kirin.

Fikrê n Rê ber Apo ne teoriyeke cemid e. Teoriyeke timî bi pê ş dikeve, diguhere-vediguhere û bi jiyanê re di nava hev de ye. Di rastiya xwe de divê ev, bi karektera Rê ber Apo k u wekî lê gera azadiya mitlaq têî fadekirin ve di zarokatiya wî de dest pê kiriye û heya bi roja me ya î ro hatiye , li gel hev bidestgirtin . Ti hê zê , astengê , paşverû tiyê û amû rê , nekariye Wî ji lê gera azadiyê dû r bixeû tempoya Wî ya di vê oxirê de kê m bike .​​ Ruxmî ku hemû bû yer bi rê yeke dijber ve herikî ne , tenê kê liyekê jî teredut nekiriye , dudil nebû ye , gilî û gazinc nekiriyeû negotiye ‘ ji min evqas’. Ji ber wê yekê , y ê n dixwazin Wî bixin nava çarçoveyeke sî nordar , ji Wî kê m fê m dikin yan j î ten ê ji Wî hin tiştê n sî nordar didin li pê ş , bi rastî timî cewhera Wî nedî tine . Her wiha Rê ber Apo ne ten ê kesayetiyekî polî tî kû leşkerî ye , di heman demê de fî lozofekî entellektuel e , lê gervanekî azadiya mitlaqû kesayetiyekî çalakvan e. Ji ber vê yekê projeyê n Wî , xwe naspê rin tewazin ê n siyasî y n rojane , model ê n sî rootê n klasik yan jî şıklê fikrandina hiyerarşî k , berewajî , xwe disp ê rin guherî n – veguherî nê n civakî dî rokî .​​​ Kes ê n ku ji vê kû rbû nû perspektî fê fê m nakin , yan teslî mî sî kök ê n hey î dibin yan jî di nava î anlaşma î zmek ku ji guher î n – veguher î nê n dî rokî ûk qut , as ê dim ben dokuz.

Ji ber vê yekê , hewce dike Bangawaziya Aştî û Civaka Demokratî k , li gel Paraznameyan, wekî ku hev temam bikin are nirxandin-xwendin, are nî qaşkirinû are fê mkirin . Hewce dike bi taybetî tê geha Aştî û Civaka Demokratî k , bi Paraznameya V.re bidestgirtin idi . Ji beriya ku em nê rî na xwe ya li ser Bangawaziya Aştî û Civaka Demokratî k bi Paraznameyan yeniden girtina dest bî nin ziman, hewce dike çend mijarê n li ser pê vajoyê werin zelalkirin .

P ê şveç û na P ê vajoye û Bingeh ê n ku Xwe Disp ê r ê

Cewhera bangawaziyê ; wê bibe zemî na guh erî n – veguherî na civakî , bibe zemî na veguherî nû ji nû ve avabû na her du aliyan . Ev bangawazî , pê şniyara veguherî neke wisa ye ku wê PKK ‘ ê ji nû ve xwe ava bikeû li şû na t ê koşî na ç ê kdarî , t ê koşî na demokratî k siyasî bide p êş . Yanî divê dewlet rê yên siyaseta demokratik veke, ji bo nasname, bawerî , çandû azadiyê n curbicur xwe bi rê xistin bikin şertû ticari biafirî ne , vê yekê taahut bike .

Di maneyekê de ew bangawazî tê kirin ku siyasetê n yekperest, navendperest û î nkarkerê n Komarê werin lê pirsî nû Komar , wekî ku guherî nû veguherî nê bi xwe re ç ê bike , ji nû ve xwe ava bike . Yanî cewhera vî karî , ne ten ê sekinandina tê koşî na çekdarî ye , di heman demê de dike hedef ku ev nê zî kbû naî nkarker , yekperest vardı redkirin û rastiya xwe ji xwe reî tiraf bike . Ji ber vê yekê , tê maneya reddiyeya li dijî nê zî kbû na yekperest a dewletê jî .

Li Gorî Paradî gmaya Modernî teya Demokratî k , Pê vajoya Guherî nê​

PKK’nın temel sosyal modeli , programı , stratejisi ve taktikleri gerçek anlamda sosyaldir . Ji aliy ê rê xistinî û tê koş î nê ve PKK’ ê xwe dispart feraseta partiya navendperestû p ê şeng a ku pê vajoya tê koşî nek ku şidetê dide li pêş . Ruxmî vê rastiyê , aliyê n xweserê n PKK ‘ ê hebû ne, bi şiklekî ku ji şerû ji hin pê vajoyan azade be , timî li gel pê vajoy ê n ji nû ve î nşaabû nê û guherî nû veguherî nê di nava hev de bû ye . Maneya vî tiştê ku jê re ‘ azadebû na ji pê vajoy ê ‘ tê gotin eve ; tevgera azadiy ê timî li gorî demê , li gorî demê n nû bi d î namî kê n xwe y ê n hindurî n di nava livû tevgereke guher î nû veguherî nê de bû ye . ​Di sala 1986’an de maneyaî deolojî k de ji derveyê feraseta sosyalî zma real, dah û randinê li ser azadiya jinê xistiye navenda xwe ; ji derveyê nê zî kbû n a materyalî zmaçors pirsgirê​​​ ka olî wekî heqî qateke civakî girtiye dest . Ev hewldanê n wê di heman demê de ji bo hewcadariya bi nû bû nê ya sosyalî zmê , bû ne nî şâneyê n herî esasî . 1993’ün bir parçası olarak , hemley ê n guher î nê y ê n bi Kongreya PKK’ê ya da 1995’te, wekî gavê n pê vajoy ê n guherî nê hatine bi destgirtin. Piştî 2000’î li gorî sî stema modernî teya demokratik guherî na avaniya r ê xistinî û xeta t ê koşî nê ya PKK’ê , gav bi gav hemley ê n guher î nê y ê n programû stratejiy ê û rewşa feshkirina PKK’ê , bû ye lû tkeyê van pê vajoyan .​​ Hedefa PKK’ê ew bû ye ku li gorî stratejiya modernî teya demokratik û amû r ê n wê y ê n t ê koş î nê , guher î nû veguherî n ê bi xwe re ç ê bike ; lê belê ev hemle bi temamî nehatiye biserxistin . Ev pê vajoy ê n guherî nû veguherî nê , ji ber açıklamalargeriya hindurî n , nevekirî bû na pê şiya siyaseta demokratik û nebû na li ser kar a Rê ber Apo , negihaştiye armanca xwe. Onun wiha her çendî pê vajoya ji nû ve î nşabû na PKKû pê vajoya siyaseta demokratik di nava hev de bibin jî , ne rewşeke nû ye ; berewajî , li pey vê perspektî fa veguherî nê , daneheveke kû r aî deolojî k , teorî kû tecrû beyeke pratî k heye . P ê vajoy ê n ji nû ve î nşabû na PKK’ê , encameke biv ê -navê y a dî rokî , işik , felsefî kûî deolojî k e ; hewce dike bi vî şiklî are dî tin . Ji ber v ê yekê , p ê vajoya ji nû ve î nşaaû guher î nê ya PKK’ê , dî namî kek hindurî nû î htiyaca ji bo p ê vajoya nû ye . Ev guherî nû veguherî n , ten ê dikare bi pê şengiya pratî kî ya Rê ber Apo , pê kwere .

Ji Aliyê Dî rokî Ve Tê kiliyê n Kurdû Tirkan​​​

Tê kiliyê n Kurdû Tirkan , di çarçoyeke dî rokî ya hezar salî de çawa şikil girtiye ; di v ê zanebû nê de bû y î n , wê ji bo roja me ya î ro bibe perspektî f . Ji beriya her tiştî , ev tifaqê n hatine avakirin, bi razî bû na her du a liyanû li derdora berjewendiyê n hevbeş şikil girtine. Qonaxa destpê kê ya vê tifaqê , bi ketina Anatoliyê ya Tirkan dest pê kiriye . Di encama ku li dijî Bî zans tifaqek hevbeş hatiye avakirin de Împaratoriya Bî zansî tê kçû ye . Di vê der ê de Kurdan , di sî stema ç ê bû ye de bi xweseriya xwe parastinê , hebû na xwe domandine. Qonaxa duyemîn , serdema Yavuz e. Bingehaî mparatoriya Osmanî , girê dayî bi pê şketina tifaqa Kurdû Tirkan e . Serdemaî mparatoriyê ya Osmanî , hebû na xwe deyndarî tifaqa hatiye avakirin e ; Kurdan di vê serdemê de xweserşiya xweseriya xwe bi pê ş xistineû xistine bin ê parastinê . Qonaxa duyemî n , serdema avabû na Komarê ye . Tekoşîna rizgariya neteweyî ku li dijî hê zê n ku erdê n Osmanî parve kiribû n hatiye meşandin e . P ê vajoya tifaqa Kurd û Tirkan ku Atatürk, ne li Antalya û İzmî r , bi kongreyê n Sê wasû Erzerom ava kiriye, bû ye bingeha avakirina Komarê . Di her sê qonaxan de tê kiliyê n Kurdû Tirkan , zê detirî hevkariyeke siyasî , heqî qateke civakîû yüklenirû hevbeşiya bakımınû sê ye .​ Di pê vajoya avakirina Komarê de stratejiya ji bo Kurdan xweser î û jiyana hevpar, bi form û l ê n netewe -dewlet ê y ê n yekperest, navendperest, hemreng kirin ê hatiye î nkarkirin; pê vajoya tê zanî n a nazik a deformebû nê dest pê kiriye . Niha jî qonaxa bakımmî n , ku qonaxeke dî rokî ya nû ye tê jiyî n . Pê vajoya ku em, bi destpê kirina pê vajoya ji nû ve dizayna Rojhilata Navî n ketinê , qonaxa bakımmî n e. Felsefeya derbasbû nû ji nû veî nşabû nê ya vê qonaxa bakımmî n , ji ber ku bê Kurd e krî zeke pir cidî dijî .​​​​ Ev ruhê ku di pê vajoyê n dî rokî yê n civakî de , hemû qonaxê n dî rokî bi hev re pê şwazî kirineû bi hev re derbas kirine , li pê şberî pê vajoya nû dipengize ; bû ye çavkaniya hemû krî zanû ketiye rewşa ku bibe sedema hilweşî nû tê kçû na dewletê .​

T ê kiliyê n Kurdû Tirkan ji aliyê dî rokî ve bi giştî 200 sal ê n dawî û bi taybetî jî , ji ber neteweperestî , yekperestî , netewe – dewlet , endüstriyel î zmû sî stema feydeya zê de z ê de ya kapî talî zma 100 salî , tê k çû ne . Pratî k ê n ku piştî p ê vajoya Komar ê di encama pol î tî kay ê n yekperest, homojenkirin ê de bi p ê ş ketin ê y ê n wekî î nkar , tepisandin, ji xwe nehesibandin, dijmin hesibandin, bi nijadkujiya siyasî , çandî û fî zî kî helandin , açıklamalar kirin, di serî de ji bo tifaqa Kurdan di navbera gelan de dî warê n hişmendî , rû hîû fî zî kî ava kirine . Ji nû ve avakirinû zindî kirin a van tê kiliyê n ku bi t ê kiliy ê n dî rokî hatine avakirinê n ketine rewşeke pirû xirabû y î , ten ê gir ê day î bi rê za ku gel ji bo nasname, bawer î û xwe bi r ê xistinê nî şan bidin , girê dayî bi hê zê de bi pê şxistina sîstemeke demokratik e .​ Li Rojhilata Navî n ruxmî pê vajoya ji nû ve dî zaynkirina her ê m ê , ji nû ve zindî kirina vî ruh î û li dijî vê rê baza berxwedan ê , bir rê za ji bo mafê n dî rokî y ê n gel ê Kürt dikare idi sererastkirinû serkeftî bibe . Her wiha perspektî fa dî rokî ku Rê ber Apo bi pê ş xistiye , ten ê bi bî rxistina tifaqê n di dem ê n borî de sî nordar namî ne , dest nî şan dike ku ev yolu ê dir ê jê î nkarê ku ketiye navber ê , w ê çawa ji holê are rakirinû di heman demê de ev tifaq ji aliyê civakî ve çawa ji nû ve are avakirinû are hilgirtin pê şerojê .

Ji nû ve fikrî na civaka demokratî k

Netewe – dewlet, federasyon û xweseriyê î darî

Di seranserê dî rokê de î qtidarû dewletê , bi şiklê formê n cuda yê nrê veberiyê hebû na xwe daye domandin .​ ​Qraltî , î mparatorî , xanedanî , mî rî tî û p ê khatey ê n wekî derebegan , di serdema modern de wekî netewe – dewlet , federasyon û xweseriy ê nî darî lê hatine . Lê belê van guherî nan , mantiqa rê veberiyê ji binî de neguhertiye . Civak timî ji aliyê pê khateyeke rê veber ve tê organî zekirin , tê beralî kirinû tê kontrolkirin .​ ​Desthilatdariyan, timî bi van forman xwe nû kirine, ruxmî şertû mercê n hatine guherî n timî cewhera xwe parastine . Bê guman di nermbû na sî kök ê n dewletdar de, bandoreke mezin at ê koşî na gelan hebû ye . Lê nikare, hê zê n bindest , zê hniyeta desthilatdarû dewletan ji hev xistiyeû daye derbaskirin’e kavuştu . Hem tê koş î nê n sosyalist , hem t ê koş î nê n netewey î , hem t ê koş î nê n çî nî û hem jî tê koş î nê n çand î , pirsa ku wê civak çawa xwe bir rê ve bibe , bi şiklekî monoton û timî di ser pê khateû formê n heyî re nî qaş kirine ; onun wiha di encamê de pê şketina şiklê n rê veberiyê n alternatif î f hatiye astengkirin.

Model ê n netewe-dewlet, federasyon û xweseriya î darî , form ê n r ê veberiy ê ne k u ji aliyê sî stê m ê n siyasî y ê n di 200 salê n dawiyê de hatine derxistin hol ê . Ji dervey ê van forman zê de li ser bijartekê n cuda nehatiye fikirî n . Ji ber vê yekê , ev formu, şiklê n sazî bû y î y n desthilatdariyan in , yanî bedenê n cuda cuda y ê nz ê hniyetê n netewe-dewletê ne . Nuxteya hevbeş bir van modelan ew e ku mijarê n wekî li hevparvekirina derfetû selehayitan , parastina sî kök ê dixin bin ê taahakuma çî nû beşeke civakî û ji bo civak ê şiklê demokrasi ê ya rasterast tevlî bû n ê û d î namî kê n xwe bi rê vebirinê diavê jin plana duyemî n , esas digirin ku civakê bi rê ya grû bê n r ê veber ê n diyarî cesaret bisikletin . Dixwaze bila netele-dewleta navendî be , dix waze bila federasyon be, hemûyan di cewhera di nava formasyon ê n dewletê de şikil girtin eû hê za pê şketinê ya navxwey î ya civaka demokratik nadin derve. Vaye Rê ber Apoî dî a dike ; bi şıklê ku xwe bispê re sıcaklıkya civaka dî rokî , ji derveyê van forman, dibe ku modelê n rê veberiyê y ê n cuda bi pê ş bikevin . Dixwaze di çarçoveya stratejiya modern î demokratik, şaristaniya demokratik, modela rê veberiya demokratik ve civaka dî rokî re bi aheng eû xweserî xwe ye , bi pê ş bixe. Dixwaze şıklê n rêveberiya cewherî ku di çarçoveya zagonê n pê şketina hindurî n a civakan de hene, li gorî pê vajoya nû sererast bike, bi pê ş bixe. Her wiha dixwaze amû rê n her î paqij ê n xwe gihandina armancê ne , ji vî aliyî ve bi pê ş bixe . Ji ber ku sî stema hey û amû rê n wê , di bin ê bandor ê n kû r ê n hişmendiya desthilatdarî û dewlet ê de nû û form ê n w ê ne , şikl ê n alternatif î f ê n r ê veberiy ê p ê şniyar dike. Lê bel ê  di du sed sal ê n dawî deû bi taybet jî di çaryeka dawî ya sedsalê de , bi piranî tevgerû daxwazê ​​n civakî di nava vê formê de li bakımseriyan geriyane . Ji ber ku qalibê n fikrî yê n bi navend dewlet , ev demeke pir dirê je serwer e, di navbera dewlet, demokrasî u civakê de wekî ku girê daneke ontolojik hebe tê hesabkirin . Her wiha hebû na civakê wekî hebû na dewletê hatiye fê mkirin , fikra ku civak dikare bê yî dewlet hebe ji holê rabû ye , bê dewletbû nû derketina ji dervey ê form ê n wê wekî mayina ji dervey ê dî rok ê hatiye dî teneke . Ji be di nava van formata de li bijartekê n siyasî yê n mitlaq û bakımseriyê n meylê n neteweyî û netweperest geriyane, şiklê n rê veberiyê n alternatif î f xeyal kirinû kapasî teya derketina ji dervey ê v ê zê hniyetê hatiye sî nordarkirin .​ Jixwe pê khateyê n wekî xweseriyê nî darî û federasyon , bi piranî nasnameyê n diyar yan jî civatê n diyar di çarçoveyeke hatiye sî nordarkirin de pê nase dike û şiklekî rê veberiyê pê şkeş dike . Lê civak ne ten ê p ê khatey ê n ku xwe dispê rin bingeheke çandî , etnî kî û çî nî ne ; p ê khatey ê n bi pir al î neû ferq û cudahiy ê n pirrengî dihewî nin . Ji ber vê yekê jî , hewce dike ji bo sî stema girê dayî bi civaka demokratik, model ê nrê vebirinê jî li gel van heqî qetan ahengdar bin . Bi perspektî fa civakû sıcaklığıya dî rokî , rê bazû rê ya vê , encax dikare hemû heqî qat are fê mkirin .​​ Naxwe xuya ye ku dahû randin ê n li ser civakê ku xwe disp ê re bingeheke teolojik, çî nî , liberalû çandperest (kültürel î st), eğlenceya civaka dî rokî nahewî ne , model ê n bakımseriy ê y ê n derketine holê ji ber vê sedem ê nabin bakıcıserî ; ev ji rastiyê n ku di encama pê vajoya dî rokî ya pê nc hezar salî de derketine holê tê fê mkirin .

Sî stema Xwerê veberiya Demokratî k​

Para radî gmaya Rê ber Apo li ser esasê hişmendiyeke demoratî k şık girtiye . Ji bo ku di çarçoveya paradî gmal de ev sî kök pratî ze bibe , amû rê n rêveberiya cewherî ya demokratik bi pêş xistiye . R ê ber Apo, model ê n rêveberiya cewherî ya demokratik -beşdarvan ku bi dî namî k ê n hindurî n bi p ê ş dikevin, am û rê n hişmendî y ê n serdestî perest red dikinû ji xwecihî xwe bi r ê xistin dikin , dipar ê ze . Rê veber iya cewherî , ji xwe re bingeh digire ku civak bi dî namî kê n xwe yê n hindurî n tevlî p ê vajoya rê veberiyê bibe . Feraseta civaka dî rokî , bi hebû na vê rêveberiya cewherî ve şikil girtiye. Her ku kapasî teya rê veberiya cewherî ya civakê bi pê ş ket , bandora hişmendiya desthilatdariy ê zeyif dibe. Lewra desthilatdarî ne on ê sazî yan jî pê khateyeke dewletê ye , diyardeyeke wisa ye ku di heman dem ê de tevî amû r ê n xwe , di tê kiliy ê n civakî de , di zanebû nê deû di alimandinan de ray ê xwe kû r ajotiye. Ji ber vê yekê , î nşaaya hişmendiya demokratik û înşaaya mekanîzmayên rêveberiya cewherî, timî di nava guherîn û veguherînekê de bûne.

Divê rexneyên Rêber Apo yên li dijî şiklên rêveberiyên di Bangawaziya Aştî û Civaka Demokratîk de baş werin fêmkirin. Di vî derê de pirsgirêka esasî ne ew e ku modelek amade ya rêveberiyê were redkirin yan na, rê û rêbazek were pêşkeşkirin da ku civak karibe bi dînamîkên xwe yên hindurîn ji bo xwe, şiklekî rêveberiya cewherî bi pêş bixe. Di dîrokê de têra xwe hatiye pişrastkirin ku şiklên rêveberiyê ne diyardeyeke ‘ji derve’ ne; dînamîkek hindurîn a rêxistinbûna civakê ne. Ji ber vê yekê, civakên demokratik tenê dikare bi şiklê ku saziyên xwe yên rêveberiya cewherî çêbike û bêyî ku bi pêkhateyên navendî û yekperest ve girêdayî be, rasterast tevlî pêvajoyên biryarê bibe, werin avakirin. Her wiha divê şiklên rêveberiya cewherî, ne ji aliyê otorîteyeke derve were diyarkirin, dînamêkên hindur şiklêrêxistinbûna xwe bi xwe diyar bikin. Rêber Apo, vaye rê û rêbaza vê pêvajoyê dadixe holê, îfade dike ku divê modelên rêveberiyê yên li gel xwezaya civakî bi aheng werin bipêşxistin. Ev jî di maneya paradigmaya civaka demokratik de, eger ew bi xwe saziyên xwe yên rêveberiya cewherî pêk bîne û bêyî ku bi dewlet-desthilatdariyê ve girêdayî be rasterast di pêvajoyên biryargirtinê de cihê xwe bigire, mimkun dibe. Ji bo ku rastiya yekpare ya civakan were tahlîlkirin û şiklê rêveberiyê were formûlekirin, dide hewcekirin ku li form û amûrên heyî yên dewletdar were derbaskirin. Ji ber vê yekê jî, amûrên wekî xweseriya îdarî yan jîfederasyon ji ber ku dînamîkên bingehîn ên civaka demokratîk bi temamî pêşwazî nakin, wekîçareserî lê nanêre. Naxwe Rêber Apo, ji binî de ne li dijî amûrên wekî federasyon û xweseriya îdarî ye.

Rêber Apo destnîşan dike ku bi carekî ji holê rakirina avaniyên dewletî ne rasteqîn e, li şûna vê pêwîstî bi rêxistinkirina rêveberiya cewherî ya civakî û berdewamiya pêvajoya tekoşînê heye. Ji ber vê sedemê, modelên ku navendîparêziyê dişkêne, rêveberiyên herêmî teşwîq dike, tekparêziyê red dike û xwe dispêre cihêrengiyê ji bo dema derbasbûnê dikarin bêne nirxandin. Rêber Apo pêşniyar dike ku hinek sîstemên rêvebiriyên herêmî yên li Ewropa û mekanîzmayên ku rasterast tevlîbûna gel a rêveberiyê teşwîq dikin bêne lêkolînkirin. Her çiqas ev model bi tevahî rêveberiyên cewherî yên demokratîk nîn bin jî ji ber ku navendîparêzî û tekparêziyê lewaz dikin, dikarin ji bo pêşxistina demokrasiya hêrêmî weke formeke navber ango amûrekî bi kêr bên.

Modelên Rêveberiyên Herêmî Yên Ewrûpa Û Rêveberiya Cewherî

Rêber Apo di Bangawaziya Aştî û Civaka Demokratîk de xala xweseriya îdarî rexne dike. Avaniyên îdarî, yek ji fonksiyonên bingehîn ên xebitîna dewletê ne. Lewra têgeha îdarî, tê wateya bingeh, aqilê damezrandin û zêdehiya dewletê. Avaniyên îdarî, bi amûrên pir cuda re xwe dispêrin parastina mafên serwerî û otorîteyê. Xweseriya îdarî, weke avaniyeke rêveberiyê derdikeve holê û xwe dispêre parvekirin û parastina derfetên dewletê. Xweseriya îdarî, ji tevlîbûna demokratîk û veguherandina hundirîn a civakê zêdetir, xwe dispêre arastekirina derveyî. Di xweseriya îdarî de bi giştî rêxistinbûna cewherî û azadiya civakan bi sînor e. Xweseriya îdarî zêdetir di asta rêveberî û îdarî de dimîne, her wiha yekser bandora îradeya civakî û tevlîbûna demokratîk bi sînor dike. Lewra xweseriya îdarî û xweseriya demokratîk, xwediyê heman têgeh û heman wate nîn in.  Xweseriya demokratîk, demokrasiya herêmî ye, lewra qada siyasî ya civaka demokratîk e. Ji ber vê jî xweseriya demokratîk, sepandina raste rast a demokrasiya beşdar e. Yekeyên rêveberiyên cewherî, sazî û meclîsên ku ji dînamîkên hundirîn ên civakê pêk tên, bêyî ku bikevin bin bandora otorîteyeke hiyerarşik, pêvajoyên biryargirtinê yên serbixwe dimeşînin. Lê belê Rêber Apo, pêvajoyên rêveberiya cewherî yên ku zimanê pêşketina hundirîn a sîstema xweseriya demokratîk in, weke organîzmayeke zindî ya civaka dîrokî ya her xwe nû dike, nerm û dînamîk digre dest. Lewra, rêveberiya cewherî sîstemeke ku li gorî xwezaya civakê herikbar e û pêdiviya wê bi kîjan mekanîzmayê hebe, wê ava dike. Ji ber vê yekê rêveberiya cewherî, riyeke vegerandina civakê li xwezaya wê ya rasteqîn e. Ji bo vê pêk bîne jî mekanîzmayeke nerm, dînamîk û li gorî hevsengiya mercên herêmî pêşdixîne. Lewra amûrên heyî bi kêrhatî bin jî ji ber ku nikarin pêdiviya vê pêşwazî bikin, nayên bi karanîn.

Rêveberiya cewherî modeleke îdarî ye, mijareke serwextiya civakî û tevlîbûna pratîkî ye. Heta ku civak fêrî mekanîzmayên tevlîbûna demokrasiya rasterast a rêveberinê nebe û vê neke şiklê jiyanê, nikare ji bandora avaniyên dewletî rizgar bibe. Hinek modelên rêveberiya herêmî yên Ewrûpa, gel teşwîq dike ku zêdetir tevlî pêvajoyên biryargirtinê bibe. Ev jî dihêle ku ji bo pêşketina hişmendiya demokratîk qadeke pratîk ava bibe. Dema rêveberiya cewherî weke hedefa esasî tê diyarkirin ji bo civak bigihîje vê xalê pêwîst e hinek modelên navber werin bi karanîn û ferzkirin. Lê belê ev ne çareseriyên bi encambûyî ne. Ya esas ev e ku ji bo civak hêz, sewextî û îradeya rasterast a rêveberiya cewherî bi dest bixe, vekirina qadeke demokratîk e. Di vir de hevoka bi sêhir, ‘ji civakê re qada demokratîk vekirin’e. Niha Rêber Apo, tenê bi xebata ji civakê re vekirina ‘qadeke azad’ ango bi vekirina ‘riyeke derketinê’ re mijûl dibe. Hem ji bo derbaskirina înkarkeriya hişk, hem jî ji bo ji paradîgmayê re ‘qadekê’ vebike, di nava hewldaneke pir mezin de ye. Bersiva herî watedar a ji pirsa ku dibêje; “Rêber Apo dixwaze çi bike” re, cism û şêweyê wê çi dibe bila bibe, teori û pratîka vekirina qadê ye. Esas pêwîst e mirov bala xwe bide vê derê, fêm bike û temamkerê wê be. Naxwe modelên Ewrûpa yên rêveberiyên herêmî, ne amûrên bi encambûyî ne. Gengaz e ku mirov van modelan referans bigire, li gorî mercên xwe şikil bidê û tevkariyên xweser pêşbixîne. Sîstema rêveberiyê ya di modelên rêvaberiya herêmî ya Ewrûpa de ku tevlîbûna demokratîk esas digre, pêdivêyên rehendî yên civaka xwe bi rêxistin dike û pêşwazî dike, di karên xwe yên civakî û siyasî de pergala xweser û walîtiyê bi hilbijartinê diyar dike, pêwîst e bi pêvajoya vekirina ‘qadê’ re bi yekparebûneke hevseng were pêkanîn.

Rêber Apo, ji bo çareserkirina pirsgirêka Kurd qadê vebike, di çarçoveya paradîgmayê de, modelên rêveberiyê yên cihêreng pêşniyar dike. Ya girîng, di nava sîstemê de ji bo civakê vekirina qadeke demokratîk e. Rêya herî girîng a parastina hebûna xwe û mîsogerkirina ewlehiya xwe ev e.

Eşkere ye ku wê sîstemên desthilatdar û dewletî yekser ji holê ranebin. Lê belê rêya herî bingehîn a çareseriyê ev e ku civak, di nava sîstemên heyî de bi hêza xwe ya cewherî ji xwe re qadên demokratîk ava bike. Ev nêzîkatî, dikare weke stratejiya ‘veguherîna hundirîn’ jî were pênasekirin. Her ku qadên demokratîk vebibin, wê civak hêza xwe ya rêveberiyê, rêxistinbûnê, tecrûbeyê û îfadeya wê pêş bixîne, bandora hişmendiya desthilatî û dewletê kêm bike û di encamê de wê karibe sîstema xwe ya rêveberiya alternatîf ava bike. Rêya vegerandina civakê ya xwezaya wê ya rasteqîn, bi demokrasiya beşdarbûnê, bi serwextbûna civakî, bi xwe gihandina rêxistinbûnê, bi bûyîna xwedî tecrûbe, bi pêşketina hevkariya civakî, bi pêkhatina ferdên azad û bi xwe gihandina hêza xwe rêveberinê re pêk tê. Divê pêvajoyên bi vî rengî baş werin nirxandin. Di vir de xala krîtîk ev e: Divê were zanîn ku vekirina qadên demokratîkbûnê nayê wateya rawakirina dewletê. Armanc, ne reformîzekirina dewletê ye, armanca esasî, bi pêşxistina hêza cewherî re, girêdana civakê ya bi dewletê re derbaskirin e. Eger modelên rêveberiyên herêmî yên Ewropa hêz bidin rasterast tevlîbûna civakê û aktîvîteya dewletê sînordar bikin, ji bo vekirina qadên demokratîkbûnê girîng in lê belê armanca esasî, rêveberiya cewherî ya civakê ye.

Rêveberiya cewherî ne têgeheke razber e, berewajî pratîkbûna şênber a civaka demokratîk e. Rêveberiya cewherî, beriya pêkhatina dewletê jî hebû ye. Komên mirovan bi hezaran sal bê dewlet jiya ne û xwe bi rê ve birine. Di roja îro de jî civak bi şiklê klan, qebîle, eşîr, cemaet û hwd. bi rêbaza rêveberiya cewherî xwe bi rê ve dibin. Di vî aliyî de dewlet ne darûrî ye, şikleke rêveberiya dijber a li hemberê rêveberiya cewherî ye. Ji ber vê sedemê rêvebiriya cewherî, perçeyeke jêneger a civaka demokratîk e. Eger rêveberiya cewherî nebe, wê civak tenê bibe amûreke ku tê rêvebirin. Civaka demokratîk, tenê bi rêveberiya cewherî re dikare bibe diyardeyeke ku şêwe dide îradeya xwe, pêdiviyên xwe û pêşeroja xwe. Rêveberiyên cewherî her çiqas weke organîzmayeke zindî hertim di nava guhertin û veguhertinê de bin jî mekanîzmayên wan komîn, meclîs û kongreyên gel in. Lewra ji gund, navçe û bajaran dest pê dike û di bingeh de xwe rêxistin dike. Pêvajoyên biryargirtinê bi rasterast têvlîbûna gel re tên meşandin. Civaka rêxistinkirî bi rêya komîn, meclîs, koperatîf, akademî û kongreyên gel, jiyanê di warê siyasî, aborî, tenduristî, perwerdehî, çandî, parastina cewherî û xizmetguzarî de organîze dike. Lewra rêveberiya cewherî, ne tenê şikleke rêveberiyê ye, di heman demê de pêvajoyeke ku civak xwe ji serî heta binî hertim rêxistin dike, diguherîne û vedugeherîne. Ji ber vê yekê divê em rêveberiya cewherî, weke halê pêkhatî yê ferseta civaka demokratîk bifikirin.

Rêber Apo, rêveberiya cewherî tenê bi rêveberiyên herêmî re sînordar nake. Ji zemîn dest pê dike û di nava sîstemeke nermtir, ji jêr ve û berfirehtir de dinirxîne. Konfederalîzma demokratîk modeleke ku di navê de rêxistinbûna hundirîn ên saziyên herêmî yên demokratîk, rêveberiyên cewherî, yekîneyên xweser tên parastin û weke tevnekî bi hev ve tên hunandin. Ji ber vê yekê sîstema rêveberiya cewherî tenê xweseriya herêmekî nîn e, civak ji herêmê dest pê dike û di derbarê xwe de dibe xwedî biryar.  Rêveberiya cewherî, bi feraseta demokrasiya xwecihî di jêr de rêxistin dibe, her wiha bi îradeya demokrasiya beşdar bi riya komîn, meclîs û rêxistinên bi sazîbûyî ve xwe bi têgeha xweseriya demoratîk îfade dike.

Rêber Apo dibêje ku “eger civak ji rêveberiya cewherî mehrûm bimîne, nikare bibe netew”. Ji ber ku rêveberiya cewherî tenê hebûneke polîtîk nîn e, di heman demê de pêwîstiyeke hebûna civakî ye jî. Eger civakek ji hêza avakirina rêveberiya xwe, ji biryargirtinê û ji şêwedayîna pêşeroja xwe mehrûm bimîne, wê ne tenê ji netewbûyînê, di heman demê de wê ji civakbûyînê jî bêpar bimîne. Di vê mijarê de rewşa Kurdan a raboriyê tê zanîn. Di dîrokê de Kurd ne tenê ji mafê xwe yê netewbûyînê bêpar mane, di heman demê de ji mafê domandina hebûna xwe ya civakî jî mehrûm hatine hiştin. Sedemê vê yên bingehîn, nebûna rêxistinbûna wan a cewherî û bê rêvebir mayîna wan e. Lê belê di roja îro de rewşa gelê Kurd pir cuda ye. Bi saya destkeftiyên polîtîk ên di encama tekoşîneke dijwar de pêk hatine, êdî Kurd ne tenê ji bo netewbûyînê, di heman demê de ber bi bûyîna netewa demokratîk ve xwe rêxistin dikin. Ev rêxistinbûn ne tenê di aliyê nasnameya polîtîk de, li gel vê di warê civakî, aborî, siyasî, parastina cewherî û rêveberiya cewherî de jî şêwe digire.

Civaka demokratîk û hebûna qada siyasî

Pêşniyarên çareseriyê yên xwe dispêrin hişmendiya netew-dewlet û miletperestiya hişk, ji sosyolojiya civaka dîrokî re bersivên guncav pêşnexistine. Çareseriyên miletperest û kulturalîst ji avaniyeke ku civakê li hev bicivîne, wekhevî û pirrengiyê pêş bixîne zêdetir, rê li ber cudaxwazî, dijberkirin, qutipkirin û tehekumê vekirine. Modelên çareseriyê yên bi vî rengî ji ber ku bi baldarî nêzîkê avaniya civakê ya dînamîk, cihêreng û piralî nebûne, bûne çavkaniya krîz, tengavî û pevçûnên siyasî, aborî, civakî û çandî.

Mirov dikare çareserî û pênaseyên nêzîkatiya kulturalîst jî di vê çarçoveyê de bigire dest. Nêzîkatiya kulturalîst, hebûna gelekî ya dîrokî, civakî, aborî, siyasî û cudahiya wê ya avanî, tenê di ser mîrateya wê ya çandî de pênase dike. Nêzîkatiya kulturalîst, pirsgirêka gelekî ya bingehîn bi tenê daxistina mijarên weke nasname, ziman, folklor û mitolojik re, aliyên wê yên dîrokî, civakî, siyasî, aborî, parastina cewherî, rêveberî û dewlemendiyên avanî piştçav kiriye. Li gorî nêrîna kulturalîst a ku çarçoveya wê hatiye xêzkirin, li Tirkiyê pirsgirêka Kurd (ku gelê herî qedîm ê Mezopotamya ye) hatiye çareserkirin. Jixwe AKP û Erdogan hertim dibêjin, “me pirsgirêka Kurd çareser kiriye û pirsgirêk nema ye”. Ev gotin, bingehê xwe dispêre nêrîna kulturalîst a ji heqîqeta civaka dîrokî qutbûyî. Eger pirsgirêka Kurd bi tenê weke pirsgirêka ziman bê destgirtin, jixwe li Tirkiyê kanaleke tv ya bi navê TRT ŞEŞ û di dersxaneyan de zimanê Kurdî weke derseke vebijêrk heye. Lê belê ew jî xwedî ewlehiya yasayî û zagonî nîn in. Serkeftina ku netew-dewleta Tirk, ev sedsal in bi polîtîkaya înkarker û tekparêz bi dest nexistiye, niha dixwaze bi polîtîkayên kulturalîst bi dest bixe.  Polîtîkaya dewleta Tirk a ku rastiya gelê Kurd ji avaniya wê ya civaka dîrokî qut dike û dadixîne mafên çandî, bi nêzîkatiya Rêber Apo ya dawî re têk çûye. Rêber Apo, bi esasî dixwaze gelê Kurd hişiyar bike û li hemberê vê polîtîkayê tedbîran pêş bixîne. Lê belê li Tirkiyeyê akademîsyenên Kurd û Tirk ên ku diviyabû li hemberê vê rewşê hişiyarbûna, hema bêje kor bûne. Divê were zanîn ku mafên gelekî yên dîrokî, civakî, çandî, aborî, polîtîk û rêveberiya cewherî, danakeve çareseriyên bi şiklê nêrîna kulturalîst. Ji ber vê yekê, pêwîste mirov nêrîna kulturalîst rexne bike û ji bandora wê rizgar bibe. Li şûna ku mirov gelekî, civakekî tenê daxîne asta taybetmendiyên çandî, divê bi pirsgirêkên rêveberiya cewherî û bi têkiliyên civakî ve girêdayî binirxîne.

Rêber Apo, di Bangawaziya Aştî û Civaka Demokratîk de, li hemberê gelê Kurd pênaseyên lîberal, post modern, nêrînên çînî û weke kêmnetew girtina dest jî di nav de nêzîkatiyên teng, sivik û kulturalîst rexne kiriye, her wiha gotiye ku divê nêzîkatiyeke bi têkiliyên civaka dîrokî ve girêdayî, di warê aborî, sosyolojîk, kolektif, parastina cewherî, xwe bixwe rêvebirin û di nava tevahî dewlemendiyên avanî de were nirxandin.

Tê fêmkirin ku ji ber nêzîkatiya teng, sereser û jiberkirî, Bangawaziya Aştî û Civaka Demokratîk baş nehatiye fêmkirin. Rêber Apo, Kürt rave dike’nin mafê gelê’sinden kurtardı, xalên weke rêzdariya li hemberê nasnameyan û mafê xwe îfadekirina azad, li gel avaniya sosyo-ekonomik dijire dest. Ji bo ku nasname bi yardımeke azad bêne îfadekirin û hemû beşên civakê karibin di warê aborî, siyasî, parastina cewherî, rêveberiya cewherî û sazkirina dewlemendiyên avanî de xwe rêxistin bikin, zemîna pêwîst hatiye amadekirin. Bi pêkhatina civaka demokratîk û qada siyasî re ve pêvajoyê kiriye bin temînatê. Lewra, demokrat bir sivil olarak, onu azadkirina ile birlikte gelen bir isme sahip olarak gördü. Rêber Apo, girîngiya mafên çandî weke bingehê demokrasiyê penase dike. Cudahiya di vê derê de ev ve ku mafên çandî weke ku civak nasname û azadiyên xwe lê tîne ziman pênase dike. Mafên çandî tenê naskirina nasnameyan nîn in, di heman demê de tê wateya naskirin û temînata mafên civakî, siyasî, dîrokî, aborî, rêveberiya cewherî û parastina cewherî ya di hemû rehendan de.

Rêber Apo, beşên civakê’si olan demokrat bir şehirdi, heye, xwe bi rê ve bibe’nin kadasi siyasî sosyo-ekonomik savaşı için. Bi gotineke dîtir, ev mafê xweseriya çandî ya demokratîk ve ango şertekî bingehînê demokrasiyê ye. Ev jî tê wateya pêşketin, parastin û azadkirina nasnameyan û pêkanîna avaniyên xweser ên demokratîk. Lewra şertê bingehînê demokrasiyê, naskirina mafên çandî yê civakan eû di qada siyasî de temsîlkirina van mafan e. Ev jî tê wateya li gel pêkhatina qada siyasî, yekparebûna mafên çandî û xwe bixwe rêvebirinê. Rêber Apo, di deklarasyona Aştî û Civaka Demokratîk de, li hemberê nêrînên kulturalîst tedbîr girtiye, li dijberê piştguhkirina mafên sosyo-ekonomîk û avaniya siyasî ya gelê Kurd derketiye, ji ber vê yekê civaka demokratîk û qada siyasî daye pêş û xwestiye ku ev maf ne tenê di warê çandî de, di heman demê de bi rehendên siyasî û civakî re bene destgirtin. Encam; Rêber Apo, hem nêzîkatiyeke li gorî avaniya dîrokî û sosyolojîk a civakan raber kiriye, hem jî di ser mafên çandî de ji bo azadiyê pêşniyareke bakımseriya siyasî peşkeş kiriye.

HAKKI TEKİN.